تاریخچه هنر فلزکاری و جواهرسازی ایرانیان
تاریخچه هنر فلزکاری و جواهرسازی ایرانیان
کلاه‌های بلند جواهرنشان و پوشیده از زنجیر، گوشواره‌های بلند سنگین،گردنبند با آویزهای سنگین، بازوبندهای ضخیم تاب‌دار و حلقه‌ها از زیورآلاتمجسمه‌های این دوره است. برخی از جواهرات این دوره دارای تراش، نقوش وتزیینات یونانی است، هرچند که بیشتر شکل برداشتی محلی از این تزیین رادارد....
انقراض دولت هخامنشی در ۳۳۱ پیش از میلاد با حرکت اسکندر به طرف شرق ومرگ داریوش سوم اتفاق افتاد. پیروزی‌ها و لشکرکشی‌های اسکندر ضمن اشاعهتمدن یونانی یا هلنی مآبی در سراسر خاورزمین تا هندوستان به‌صورت متقابلنیز موجب نفوذ فرهنگ خاوری در عناصر یونانی مقدونی شد.
با وجود مدارک اندک و توزیع غیریکنواخت جغرافیایی نمی‌توان تصویر روشنیاز آثار هنری این دوره را با اطمینان نشان داد چنانکه بسیاری از آثاریونانی اصل یا آثار نسخه‌برداری شده از هنر یونانی، ایران را به دورهسلوکی نسبت می‌دهند.
شاخص‌ترین آثار هنری دوره سلوکی که در نمایشگاه عرضهشده سر مجوف یک مرد از جنس نقره است که سبک هنری آن به‌شیوه هلنی است و درسال ۱۳۵۸ خورشیدی از مرز بازرگان به دست آمده است. آثاری نیز چونگوشواره‌هایی با نقوش اساطیری و الهه‌های یونانی که از نهاوند به دستآمده‌اند نمایانگر گوشه‌ای از هنر فلزکاری این دوره هستند که بسیار ظریف وبه‌شیوه هلنسیتی ساخته شده‌اند.
حدود ۲۵۰ سال پیش از میلاد اشکانیان ازمشرق زمین به قصد براندازی دولت سلوکی تمام خاک ایران را تصرف کردند و روبه سوریه نهادند. اشکانیان در ابتدا فرهنگ و تمدن یونانی را پذیرفتند امابه تدریج فرهنگ و تمدن یونانی در فرهنگ بومی ایران حل شده و از اوایل قرندوم میلادی فرهنگ و تمدن اشکانی که آمیزه‌ای از فرهنگ و هنر هخامنشی، میانرودان، هند و بومیان ایران بود، شکوفا شد.
از بررسی اندک آثار به جای مانده از تمدن و هنر اشکانی این موضوع روشن می‌شود که اشکانیان در طولپادشاهی خود به تدریج نفوذ و فرهنگ و هنر یونانی را محو و ویژگی‌های هنرهخامنشی را احیا کردند. چنانکه از پیکره‌ها و نقوش برجسته پادشاهان وملکه‌ها، جنگاوران، شاهزادگان و تجار اشکانی باقی مانده در ایران، الحضر،پالمیر، نیپور، دورااروپوس و... استنباط می‌شود که اشکانیان علاقه زیادیبه جواهرات و اشیای زرین و سیمین داشتند. بیشتر اطلاعات راجع به جواهرات وزیورآلات اشکانی را می‌توان از مجسمه‌ها و سکه‌های آن دوران به دست آورد. در این دوران زنان و مردان جواهرات زیادی برای تزیین به‌کارمی‌بردند.
کلاه‌های بلند جواهرنشان و پوشیده از زنجیر، گوشواره‌های بلند سنگین،گردنبند با آویزهای سنگین، بازوبندهای ضخیم تاب‌دار و حلقه‌ها از زیورآلاتمجسمه‌های این دوره است. برخی از جواهرات این دوره دارای تراش، نقوش وتزیینات یونانی است، هرچند که بیشتر شکل برداشتی محلی از این تزیین رادارد. پیکره‌هایی چون پیکره کامل زن و مرد و پیکره‌های "اروس" کهنقش‌مایه‌های یونانی است روی گوشواره‌ها دیده می‌شود و نیز گوشواره‌هاییبه شکل خوشه انگور از ویژگی‌های طلاکاری و نقره‌کاری اشکانی است که بهشکل‌های مختلف به سبک هنری هخامنشی نزدیک است.
دوره ساسانی:
سلسله ساسانی که نامش را از ساسان موبد موبدان معبد آناهیتا در استخرگرفته از سده سوم تا سده هفتم میلادی در ایران حاکم بود. ساسانیان با وجودبحران‌های بزرگ اواخر سده سوم جنگ با رومیان و بحران‌های قرن پنجم (جنگ باهپتالیان، خشکسالی و...) توانستند تاج و تخت خود را بیش از ۴۰۰ سال حفظکنند. دوره‌های اوج امپراتوری آن‌ها زمان سلطنت اردشیر یکم و پسرش شاپوریکم و پادشاهی شاپور دوم در قرن چهارم و خسرو یکم (انوشیروان) در سده ششممیلادی بود. ساسانیان به‌عنوان فرمانروایان تمام عیار ایرانی جایگاهی ویژهدر میان سایر ملل و اقوام به دست آورده بودند و در حماسه فردوسی و اشعارنظامی و نیز در تاریخ‌های مورخان اسلامی و قصه‌های مردمی جاودانه شدند.
هنر ساسانی هنری درباری بود که همیشه در پی اثبات ارتباط و پیوندش باسنن هنری دوره هخامنشی بود. با این همه این هنر دست‌کم در آغاز پیدایش خودبسیار تحت تاثیر فرهنگ اشکانی بود به این دلیل که هنر و فرهنگ اشکانی دردوره پسین خویش بیشتر خصلت و ویژگی ایرانی پیدا کرده بود. آثار هنری وصنایع دستی ساسانیان خواستاران زیادی در عرصه هنر جهانی داشت. دربارهجام‌های نقره‌ای ساسانی، پارچه‌های ابریشمی و نفوذ آن‌ها بر هنر نساجیغرب، یا درباره نگین‌های نقش برجسته، ظروف بلورین و گچبری‌های مشهورساسانی و مهرها و سکه‌ها بیشتر از این‌ها می‌توان سخن گفت اما به ناچار دراین‌جا به برشمردن نام آن‌ها اکتفا می‌کنیم. درباره جواهرات و زیورآلاتاین دوره اطلاعات کمی در دست است.
منبع اصلی به جز معدود آثار یافت شده درنقاط مختلفی مانند عمارلو، املش، کردستان و... نقوش برجسته کنده شده رویسنگ و سکه‌ها هستند که اهمیت فزاینده خودآرایی و کاربرد زیورآلات را دردوره ساسانی نشان می‌دهند. نقوش برجسته اولیه شاه را نشان می‌دهد که تاجبه‌نسبت ساده‌ای بر سر دارد با گوشواره و گردنبند و ریشی که داخل حلقه‌ایجمع شده است.
این گوش آویزهای سنگین شبیه یک جفت گوشواره ساخته شده از طلا ومروارید هستند. گردنبندها از مرواریدهایی درشت با تعداد زیادی جواهرات رویطوقی به ظاهر زرین تشکیل می‌شده است. از تصاویر کنده شده شاهان در روی سنگو فلزات چنین برمی‌آید که در قرن چهارم میلادی دیگر تنها یک گردنبند براینشان دادن بزرگی شاه کفایت نمی‌کرد به همین علت شاه یک سینه‌بند مرکب ازبندهای جواهرنشان که سراسر سینه را می‌پوشاند و روی شانه‌ها و زیربغلمی‌رفت، استفاده می‌کرد.
زیورهای خسرو پرویز حتی از این هم بیشتر مزین بهجواهر است. گوشواره‌ها دراز است، گردنبند دارای تزیینات مفصل، سینه‌بند وکمربند جواهرنشان است و شاه‌بند شمشیر و نیام همراه با سنگ‌های قیمتی درشتکه به لباس او دوخته شده را به تن دارد. خسرو پرویز حتی در هنگام شکار،گردنبند بزرگی با آویزهای متعدد، کمربند جواهرنشان مزین به آویزهای متعددبلند و بازوبندهای گوهرنشان روی هر دو بازو دارد. از نمونه‌های موجود دراین نمایشگاه می‌توان به یک گردنبند طلا با سنگ بسیار زیبا مکشوفه ازعمارلو(بخش رودبار- رشت) و به یک پیکرک سوارکار زرین (با کاربرد سنجاقسینه) مکشوفه از املش اشاره کرد.
یکی از زیباترین و نفیس‌ترین آثار هنریاین دوره که در نمایشگاه هم در معرض دید علاقه‌مندان قرار داده شده ظروفنقره‌ای هستند که با ظهورشان از نیمه دوم دوره ساسانی یعنی اواخر سلطنتشاپور دوم هنر رسمی ساسانی را به نوعی دیگر به نمایش می‌گذارد. هنوزنمی‌دانیم سازندگان آن‌ها چه مردمی بودند یا هدف از ساختن آن‌ها یا الگویاولیه آن‌ها چه بوده ولی این را می‌دانیم که از زمان شاپور دوم در وسط ظرفتصویر شاه را نقش می‌کردند که یا در حال شکار است و یا بر تخت نشسته و چندتن از بزرگان دربار در اطرافش هستند. بنابراین می‌توان گفت هدف از ساختناین جام‌ها هم سیاسی بوده و هم جنبه تشریفاتی و درباری داشته است. نقوشدیگر مانند رامشگران و نوازندگان، نقوش گیاهی و حیوانی و پرندگان هم رویجام‌های سیمین این دوره به چشم می‌خورد. اشیای به نمایش درآمده
در ایننمایشگاه از محوطه‌هایی با حفاری کنترل شده به دست نیامده‌اند. آنچه که درایران به دست آمده، تصادفی یا اتفاقی بوده‌است. درخارج از ایران این اشیااز مناطق مختلفی چون ارمنستان، پرم در اورال ، اکراین، ترکیه و افغانستانبه دست آمده‌اند و هم اکنون به جز موزه ملی ایران مجموعه‌هایی از ایناشیا در کتابخانه ملی پاریس، موزه برلین، موزه بریتانیا و بالاخره مجموعهبزرگ موزه ارمیتاژ لنیگراد وجود دارد.
آثار سیمین موجود در موزه ملی ایران به صورت زیورآلات مانند النگو،گوشواره، سنجاق سینه و... و ظروف به شکل‌های مختلف مانند بشقاب‌ها،کاسه‌های نیم‌کروی، کاسه‌های بیضی‌شکل، تنگ و ریتون... هستند و از نظر سبککار به دو گروه سبک رسمی و درباری و سبک محلی و غیررسمی تقسیم می‌شوند. شیوه ساخت ظروف سیمین به‌طور‌معمول چکش‌کاری بوده که سپس به شیوه‌هایمختلف تزیین می‌شد. قسمت‌های برجسته نقوش به‌صورت قطعات پیش‌ساخته آمادهشده و سپس به ظرف الصاق می‌شد. بخش دیگر از نقوش با کندن و تراش زمینه ظرفو تزیینات سطحی با قلم‌زنی ایجاد می‌شد.
مطلا کاری از کارهای دیگر درتزیین ظروف بود. این کار با کشیدن مایع مخلوط طلا و جیوه بر سطح ظرف ایجادمی‌شد و با حرارت دادن آن و تبخیر جیوه، طلا بر سطح ظرف می‌چسبید. برخی ازظروف نقره‌ای دارای کتیبه هستند که به خط پهلوی و سغدی است. متن کتیبه‌هایبسیار کوتاه و شامل نام مالک و یا وزن ظروف است. موضوعات تزیینی ظروفصحنه‌های شکار، رامشگران، ضیافت، حیوانات افسانه‌ای و خیالی، شاه بر تختنشسته، اعطای منصب و گل‌ها و پرندگان بوده است.
بشقاب سیمین منقوش که در سال ۱۳۳۳ در کنار یک کارخانه آجرپزی در حومهشهر ساری به دست آمد. صحنه روی این ظرف، صحنه شکار شیر توسط شاه سوار براسب با تیر و کمان است. نوع تاج شبیه به تاج اردشیر دوم است که در روینقوش برجسته طاق بستان و سکه‌ها دیده شده است.
کاسه سیمین به شکل نیم کره با نقوش برجسته نوازندگان با سازهای مختلفکه در چهار قسمت ظرف دیده می‌شود. تزیینات برگ نخلی در هر چهار قسمت فاصلهبین نوازندگان را پر کرده است. برگ‌های میانی در هر بخش با میناکاری‌هاییبه شکل قلب تزیین شده، لبه بالایی کاسه به یک رشته دانه‌های مروارید درسرتاسر لبه ختم می‌شود. در وسط کاسه روی یک مدال یک قرقاول نقش شده است. این نقوش یادآور تصویر "دیونوسوس پیروز" است که منشا آن در هنر رومی است. این نقوش روی بشقاب‌های سیمین ساسانی سده‌های پنجم تا هفتم میلادی نیزدیده می‌شود. روی تزیینات مرگ نخلی یک نوشته به روش سوزن‌کاری دیده می‌شودکه نام صاحب ظرف و وزن آن نوشته شده است: "ونداد اورمزد" به‌عنوان مالک ووزن آن ۲۷۴ دراخما است
مقالات مشابه جواهرات:
تاریخچه گوهرها و سنگ های قیمتی