زیور و ترزیینات ترکمنی
زیور و تزیینات ترکمنی
خودآرایی و استفاده از آرایههای تزیینی هیچگاه مختص قوم یا نژاد و یامحدود به دوره تاریخی معینی نبودهاست. زنان همواره در همه جا از اشیاء دردسترس خود، از هسته میوه و صدف تا سنگها و فلزات گرانبها بهعنوان زیوراستفاده می کردهاند. زنان و دختران ترکمن نیز از زیورهایی که زرگران محلیمیساختند، استفاده میکردند...
ترکمنها از اقوام زردپوستی هستند که در اثر عوامل مختلف طبیعی اجتماعی به جنوب آسیای میانه مهاجرت کردهاند. این قوم در کشور تازه استقلال یافته ترکمنستان و در شمال شرقی ایران سکونت دارند. ترکمنهای ایران، دردشت گرگان بهسر میبرند و از کرنههای شرقی دریایخزر تا کوههای شمال خراسان پراکندهاند.
طوایف ساکن در ایران بیشتر از سه طایفه"تکه"،"یموت" و "گوگلان" اند. محل زیست "یموتها" از کناره شرقی دریای خزر تا رودخانهاترک و گرگان رود است."تکه" و "گوگلان" در شرق دشت مذکور، در دامنه وجلگههای کوههای شمال خراسان، زندگی میکنند. علاوه بر این سه طایفه،تعدادی از ترکمنهای وایف"سالور" و "ساریک" نیز در اطراف شهر مشهد و سرخسروزگار میگذرانند.
زیورهای زنان ترکمن
خودآرایی و استفاده از آرایههای تزیینی هیچگاه مختص قوم یا نژاد و یامحدود به دوره تاریخی معینی نبودهاست. زنان همواره در همه جا از اشیاء دردسترس خود، از هسته میوه و صدف تا سنگها و فلزات گرانبها بهعنوان زیوراستفاده می کردهاند. زنان و دختران ترکمن نیز از زیورهایی که زرگران محلیمیساختند، استفاده میکردند. زیورهای ترکمن چنان سنگین و برجسته و بانقشها و طرحهای بکر ساخته میشود که کمت شباهت به زیورهای دیگر اقوامآسیای میانه دارد.
زنان ترکمن این زیورها را به قسمتی از لباس خود میدوزند و یا آنراجداگانه به خود میآویزند. زیورهای زنان ترکمن را براساس نوع کاربرد آنهابدینگونه میتوان تقسیمبندی کرد.
۱-زیورهای سر و پیشانی
قبه: به زیوری نیک کرهای شکل گویند که دور تا دور آن شرابههاییآویزان است. روی این شرابه ها نگینهایی از عقیق یا شیشههای رنگیمینشانند. نگینها اغلب به رنگ قرمز است، روی نیم کره را با سیمهایبافته نقرهای که"بورما" نامیده میشوند، به قسمتهای مساوی تقسیم میمنندو روی بدنه نیم کره جوش میدهند. بهطور معمول قسمتها زوج است و روی هرقسمت نگینهایی به رنگ قرمز قرار میدهند. در بالای نیم کره استوانهایکوچک که بر روی آن شرابههای کوچک آویزان است، تعبیه میکنند."قبه" مختصدختران است. در گذشته دخترانی که نامزد داشتند روی "قبه"ی خود، درسراستوانه، پر پرندهای را قرار میدادند.
دختران ترکمن"قبه" را به کلاههای سوزندوزی شده خود میدوزند. به "قبه" زیورهایی به نام "قولاقچه" و گینگسهلگ" نیز اضافهمیکنند."قولاقچه" زیور دو طرف "قبه" است که زیوری است نقرهای و به شکلمستطیل که با نگینهای رنگی مرصع میشود. این مستطیل از تکههای هندسی کهبه هم وصل و زنجیر شدهاند، تشکیل میشود. این زیور در دو طرف سر، رویگوشها قرار میگیرد و بهطور معمول تا سر شانه میرسد."ینگسهلگ" هم، همشکل "قولاقچه" است که در پشت سر آویزان میشود. این سه قسمت راهمانند"قبه" به کلاه میدوزند."قولاقچه" را براساس طرحی که دارد نامهایمختلف میگذارند. بهطور مثال"اوچقاشلیقولاقچه" یعنی "قولاق چه سهنگیندار" که البته این اسامی و طرحها را در زیورهای دیگر هم میتوانیافت.
قسمت دیگری که به"قبه" اضافه میکنند. زیور پیشانی است. این زیور نیزبهشکل مستطیل و با طرحهای مختلف است و بهگونهای به کلاه دوخته میشودکه روی پیشانی را می پوشاند. برخلاف دو تکه قبلی که بهصورت عمودی به کلاهدوخته و آویز میشود، این قسمت بهصورت افقی روی پیشانی قرار میگیرد. بهزیور پیشانی در بیشتر مواقع"آلنشای" گفته میشود. زیور پیشانی را یا بهکلاه میدوزند و یا به وسیله سنجاق آن را به کلاه وصل می کنند.
۲-زیورهای سربند زنان
دختران پس از ازدواج بهجای کلاه از سربندهایی که بهصورت خاصی دور سرپیچانده میشود، استفاده میکنند. به سربند زنان"آلندانگی" گفته میشود. این سربند را، همانند کلاه دختران، با زیورهای نقرهای مطلا تزیینمیکنند. نحوه بستن و تزیین سربند بین طوایف مختلف ترکمن تفاوتهایی داردکه بهصورت زیر است:
"حازاواشای": زنان یموت سربند خود را "حازاوا" و به زیورهایی که به آنمیدوزند "حازاواشای" میگویند. سربند زنان یموت از پارچه قرمز و مربع شکلاست که آن را بهصورت نواری در میآورند و به دور سر میبندند. در پیشانیو دو طرف آن، همانند کلاه دختران، زیورهایی به چشم میخورد. زیور پیشانیسربند زنان، مانند"قبه"ی دختران، روی پیشانی قرار نمیگیرد، بلکه کمیبالاتر از پیشانی به لبه سربند دوخته میشود. زیور دیگر سربند زنانیموت"دپهبند" است و روی سربند قرار میگیرد. در گذشته سنجاقهای نقرهای،که دارای عقیق یا شیشههای رنگی بوده به سربند زنان سنجاق میشده است کهبه آن"سانجاق" میگفتند.
"اگمه": سربند زنان طوایف"تکه" و "گوگلان" بزرگتر و بلندتر از سربندزنان یموت است. زنان طوایف از پوشال جارو برای سربند استفاده میکردند ودور پوشال را پارچه میدوختند. به این سربند زنان"گوگلان"،"توپبی" میگویند که روی پیشانی و دو طرف آن زیورهایی را میدوزند.زیور پیشانیزنان "تکه" را "اگمه" میگویند. این زیور برخلاف زیور پیشانی زنان یموت،که از تکه های متصل به هم ساخته شده، از نقره مطلا و یکپارچه است و عرض آنبه طور معمول ۳۳ سانتیمتر و ارتفاعش ۱۵ سانتیمتر است. روی"اگمه" را بانگینهایی از عقیق و دیگر سنگهای گرانبها و یا شیشههای رنگی مرصعمیکنند.
شرابههایی در لبه پایینی و دو طرف برخی از "اگمه"ها هست که بههنگام استفاده روی پیشانی قرار میگیرد. به این شرابهها به اصطلاحمحلی"شلپه" میگویند. برخی اوقات زنان سربند خود را کمی عقبتر از پیشانیقرار میدهند که در این صورت زیور جلو آن به شکل تاج و نیم تاج در میآید.
۳- زیورهای مو
زنان و ختران ترکمن برای زیبایی گیسوان خود زیورهای گوناگونی استفاده میکنند که بهصورت زیر است:
"آسئق": به شکل دل است و در اندازههای مختلف که دروسط آن نگینی بزرگاز سنگ و شیشه تعبیه میشود. این نگین بهطور معمول به رنگ قرمز و جگریاست. در بالای"آسئق" حلقهای قرار دارد که بندی پارچهای از این حلقه ردمیکنند و بهوسیله این بند"آسئق" را به مو میبندند.
"آسئق" در پشت، رویکمر قرار میگیرد و زیوری است برای زنان که گیسوان خود را در پشت قرارمیدهند و بهطور معمول نیز عروسان از آن استفاده میکنند.
یادآور میشود که در گذشته، دختران قبل از ازدواج، موهای خود را در چنددسته میبافتند، (معمولاً چهار دسته که به به آن "دورتاوروم" (dort-oroem) یعنی چهاربافت میگویند.) دستههایی از آن را به جلو ودستههایی را به پشت میانداختند. بعد از ازدواج زنان تمام موهایبافتهشده را در پشت سر قرار میدهند.
"آسئق" در اندازههای مختلف است و برخی از آنها بهقدری بزرگ است کهکاملاً پشت کمر را میپوشاند. به آسئق در اندازه کوچک "آسئقچه" میگویند. برخی از "آسئقها" دارای شرابههایی هستند که آن را "دوکوروملیآسئق" (dokorem-ly-aseq) مینامند.
"اوچآسئق" (ouc-aseq) نیز گونهای از "آسئق" است که در آن سه آسئق کوچک را با بند مهرهدار بههم وصل میکنند و به مومیبندند. اگر اندازه "آسئق" بزرگ باشد، آن را علاوه بر بستن به مو بابندی به گردن میبندند تا سنگینی آن فقط بر مو وارد نشود. "آسئق" دلگونهرا بیشتر زنان طایفه "تکه" به موهای خود میبندند. نوع دیگری از آسئق ازتکههای کوچک بههم زنجیرشده تشکیل شدهاست که معمولاً زنان طایفه "یموت" از آن استفاده میکنند.
"مونجق" : زیوری است که از قطعههای هندسیشکل مختلف که در طول و عرضبههم وصلشدهاند، تشکیل شدهاست. تعداد این قطعهها متفاوت است، و بزرگیو کوچکی "مونجق" بر حسب تعداد این قطعههاست. قطعههای "مونجق" برحسب شکلو محل قرارگرفتن در مجموعه، دارای نامهای مختلف است. به قطعههای میانیکه دو تکه دیگر را در عرض به هم وصل میکند "قورباقا" (qor-baqa) گویند. به قسمت زنگولهمانند آن "قوّبه" (qobbe) و قسمت بالای "قوّبه"، "حوزه" (Hoza) گویند. زنجیرهایی که انتهای آن گلولههایی قرار دارد "هوتوز" (Hotoz) نامیدهمیشود. "مونجق" برحسب نعداد قطعهها، دارای نامهای مختلفاست. برای مثال "دورت حوزهلی مونجق" (dort-hozeli-mojeq) یعنی "مونجقچهارحوزهدار"، "اوچ قورباقلی مونجق" (ouc-qorbaqali-monjeq) یعنی "مونجقسهقوبهدار".برخی "مونجق"ها قطعههایی "آسئق"مانند دارند که به آن "آسئقلیمونجق" (aseqli-monjeq) یا "اوچآسئقلیمونجق" یعنی "مونجق سهآسئقدار" گویند.
در انتهای "مونجق" یک ردیف منگوله نقرهای (قوّبه) آویزان است که سرآنها نیز گلولههایی کوچک آویخته به زنجیر، که به آن "دوومه" (dume) گویند، قراردارد. داخل این گلولههای سنگریزه یا برادههای آهن قرارمیدهند تا هنگام حرکت از آنها صدا بلندشود. "مونجق" را با بند پارچهاییا بندی به نام "آلجهیوپ" (aluje-up) به مو میبندند. اگر "مونجق" سنگینباشد بند آن را علاوه بر مو مانند آسئق ، به گردن یا سر هم میبندند.
"مونجق" نیز مثل "آسئق" در پشت سر قرارمیگیرد و از زیورهای ویژه زناناست. معمولاً دختر به هنگام ازدواج، "آسئق" و "مونجق" را از خانواده شوهربه عنوان هدیه میگیرد. خانوادهای که فرزند پسر دارد، برحسب تواناییاقتصادی خود، بزرگ یا کوچک این زیورهای را برای عروس آینده خود تهیهمیکنند.
"ساچمونجق" (sac-monjeq): این زیور را برخلاف "مونجق" هم دختراناستفاده میکنند هم زنان. این زیور منگولههایی (قبه) نقرهای است که برسر آن گلولههایی کوچک قرار میدهند، همانند منگولههای انتهایی "مونجق". "ساچ مونجق" را دختران به گیسوان بافتهشده خود میبندند که در جلو سینه قرار میگیرد. زنان هم به گیسوان بافتهشده خود میبندند که در پشتسرآویخته میشود. به این زیور "ساچقبه" (sac-qobbe) هم میگویند.
"ساچباق" یا "ساچلیق" (sac-baq-sac-liq) زیوری است مثل "قولاقچه" کهدر دوطرف سر قرارمیگیرد. این زیور مستطیلشکل است و از تکههای هندسیمختلف، که بههم وصل شدهاند، تشکیل و به وسیله بند پارچهای یا نخ بهموها بسته میشود.
روی این زیور نیز نگینهایی از عقیق و دیگر سنگها و شیشههای رنگیبهچشم میخورد. در برخی از آنها نیز شرابههایی آویزان است. زنان طایفه "تکه" به این زیور ساچلیق میگویند.
این زیور نیز چون دیگر زیورها، برحسب شکل و قرارگیزی تکههایشکلدهنده، دارای اسامی مختلف است. از قبیل "قوبهلیساچباق" یعنی "ساچباق قوبهدار" یا "دوکوروملیساچباق" یعنی "ساچباق شرابهدار". برخی از زنان، بخصوص زنان طایفه "گوگلان"، از نخ و کامواهای رنگیمنگولههایی درست میکردند و آنها را بهوسیله بندی به مو میبستند. بهاین منگولهها "هوتوز" (hotoz) هم میگفتند. برخی زنان، به سکههای قدیمیو یا "دوومه" (گلولههای کوچک) را به نخ میکشیدند و به عنوان زیور گیسویبافته خود استفاده میکردند.
مقالات زنانه :